بيوتكنولوژي و امنيت موادغذايي

***اِن ئی یِمَک 2 ***

سمانه قاسمي
(دانشجوي مقطع كارشناسي گروه علوم و صنايع غذايي دانشگاه مازندران
چکیده
بدون ترديد برخورداري از غذاي كافي يك حق انساني است و محروم شدن افراد از ان به هر دليلي در حكم يك جنايت مي باشد . برنارد شاد نويسنده ي مشهور ايرلندي ، فقر يا به تعبيري ديگر ناامني غذايي را بزرگترين مصيبت ها و بدترين جنايت عليه بشريت مي داند . امنيت غذايي سنگ بناي يك جامعه ي توسعه يافته و عنصر اصلي سلامت فكري،رواني و جسمي است . ناامني غذايي ،ذخيره ي سرمايه ي اجتماعي افراد مشمول آن و نيز مفهوم هنجارها و ارزش هاي انساني و ديني را شديداً تحليل خواهد كرد . آموزه هاي ديني و ملي ما نيز صراحتاً بر اين امر صحه مي گذارد . فقر كه از در وارد مي شود هنجارها و ارزش هاي انساني و ديني از در ديگر بيرون مي روند و چون نظام سياسي اجتماعي كشور بر يك چنين شالوده هايي استوار است و هدف برجسته كردن يك چنين هنجارهايي در جامعه و نيزنهادينه كردن آن ها در كنش هاي افراد است . لذا ناامني غذايي تهديدي بالفعل يا بالقوه عليه ارزش هاي سنتي توليد بوده و لازم است از ارزش هاي جديد و علوم و فناوري هاي مربوطه بهره گرفت . در صورتي امنيت غذايي براي احاد جامعه وجود خواهد داشت كه ضمن مصرف يك تركيب غذايي مناسب، شرايط جذب و سوخت و ساز آن در بدن فراهم شود و بدن بتواند در سلامت كامل از آن ها استفاده ي بهينه كند.

1) چيستي و مفهوم امنيت غذايي :
سرچشمه ي فكري امنيت غذايي به بحران غذا در جهان در اوايل دهه ي 1970 و حتي پيش از آن به اعلاميه ي حقوق بشر سازمان ملل متحد در 1947 بر مي گردد. بانك جهاني در سال 1986 امنيت غذايي را به مفهوم دسترس همه مردم به غذاي كافي در هر زماني براي تأمين يك زندگي سالم و پويا تعريف كرد . امنيت غذايي هنگامي ميسر است كه تمام اوقات در تأمين نيازهاي خويش و برخورداري از يك زندگي سالم به غذاي كافي،سالم و مغذي دسترسي فيزيكي و اقتصادي داشته باشند . قبول اين مفهوم پيامد مهمي بر تدوين سياست ها و راهبرد هاي امنيت غذايي دارد،زيرا در اين حال هدف امنيت غذايي موضوعي فراتر از عرضه ي موادغذايي و مرتبط با كليه ي حقايق توسعه خواهد بود . بدين ترتيب مشكل امنيت غذايي ما تنها عدم كفايت عرضه ي مواد غذايي نيست بلكه مشكل پايين بودن قدرت خريد مردم و آگاهي محدود كشاورزان از بهترين روش هاي توليد ،فرآوري و مصرف موادغذايي است . كنفرانس بين المللي تغذيه در سال 1992 اين تعريف را براي امنيت غذايي برگزيد . بر اين اساس اين تعريف مفاهيم اصلي در امنيت غذايي عبارت اند از : ارزيابي كمي امنيت غذايي، كشاورزي و امنيت غذايي، امنيت غذايي و امنيت ملي، غذاي كافي،دسترسي ،امنيت ،زمان و زندگي سالم .

2) چالش هاي امنيت غذايي در جهان :
با وجودي كه سال هاي 2004 و 2005 از جمله ايام اميد بخش به لحاظ افزايش توجه جهانيان به مقوله بسيار مهم كاهش گرسنگي به شمار ميرفتند، ولي باز هم جهان همچنان با گسترش اين پديده شوم مواجه است. به ويژه اين كه نرخ گرسنگي پنهان در جهان به واسطه كمبود ريز مغذي ها (micronutrient) به مقوله اي نگران كننده مبدل شده است. اين در حالي است كه مسايلي همچون مصرف افراطي مواد غذايي و به دنبال آن بروز برخي از بيماري هاي مزمن، به خانواده هاي فقير نيز سرايت كرده است . با وجود اقدامات انجام گرفته، كاهش گرسنگي در جهان در يك دهه گذشته پيشرفت اندكي داشته است. براي مثال، كشور هاي در حال توسعه در خلال دهه 90 ميلادي، تنها موفق به كاهش يك درصد از جمعيت مبتلا به سوء تغذيه خود شدند. البته چين از دهه 90 بدين سو به موفقيت هاي چشمگيري در زمينه كاهش گرسنگي نائل آمده است، ليكن گرسنگي در بسياري از كشور هاي در حال توسعه رو به افزايش است. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، در فاصله سال هاي 2000 تا 2005 شمار كودكاني كه در كشور هاي آفريقايي از كم وزني مفرط رنج مي برند، افزايش داشته است، اگرچه اين شاخص در ساير كشور هاي در حال توسعه كاهش يافته است. كارشناسان معتقدند كمبود ريز مغذي ها كه يكي از عوامل اصلي كم وزني مفرط كودكان است، يكي از اصلي ترين مشكلات بهداشتي جهان را تشكيل مي دهد، زيرا كمبود ويتامين A و كم خوني ناشي از كمبود آهن و روي، احتمال مرگ زود هنگام كودكان و مادران، كاهش بهره هوشي كودكان و تنزل قابل توجه كيفيت زندگي، بهره وري و رشد اقتصادي را در كشور هاي در حال توسعه به شدت افزايش داده است. اين در حالي است كه كم خوني ناشي از كمبود آهن، حدود 70 درصد از مادران غيرباردار در هند و بيش از 50 درصد از زنان منطقه صحراي آفريقا را رنج مي دهد. كمبود ويتامين A نيز بر سيستم ايمني 40 درصد از كودكان زير پنج سال كشور هاي در حال توسعه اثر گذاشته و به طور معمول سالانه به مرگ يك ميليون كودك در اين كشور ها مي انجامد. در برخي از كشور ها، اين آمار ها بسيار نااميدكننده تر هستند كه از آن ميان مي توان به آمار 40 درصدي كودكان هندي كه از كمبود ويتامين A پيش از رفتن به مدرسه رنج مي برند، اشاره كرد.
3) سياست جهاني عامل موثر بر وضعيت غذايي جهان :
از زمان تصويب اهداف توسعه هزاره موسوم به MDGs در سپتامبر سال 2000، طرح و اجراي اصلاحات اقتصادي به منظور كاهش فقر، به يكي از مباحث بسيار مهم توسعه جهاني مبدل شده است. در همين راستا، در سال 2005، طيف گسترده اي از اقدامات جهت كاهش فقر و گرسنگي از جمله توسعه كشاورزي و توليد مواد غذايي در مناطق روستايي - كه گرسنگي در اين مناطق كاملاً آشكار است - مورد توجه قرار گرفتند.بر همين اساس، سازمان ملل متحد در راستاي پروژه اهداف توسعه هزاره، چندين راهكار و دستورالعمل جديد منتشر كرد كه براي نمونه مي توان به گزارش “راهكار هاي كاهش و به نصف رساني نرخ گرسنگي در جهان” اشاره كرد. در اين گزارش، اولويت هاي ذيل براي اقدام مؤثر و كارآمد در جهت كاهش نرخ گرسنگي به 50 درصد وضعيت موجود، پيشنهاد شده است :
1. ايجاد و توسعه فضاي مناسب و كارآمد.
2. تلاش براي افزايش بهره وري بخش كشاورزي
3. بهبود وضعيت تغذيه افراد آسيب پذير و گرسنه
4. كاهش آسيب پذيري گرسنگان واقعي از طريق ايجاد شبكه هاي امدادرساني.
5. افزايش درآمد فقرا.
6. بازارسازي براي محصولات و توليدات فقرا.
4) بيوتكنولوژي:
كلمه ي بيوتكنولوژي از دو بخش بيو(به معناي زندگي و موجودات زنده) و تكنولوژي (به معناي هنر استفاده از علم) تشكيل شده است، به طور كلي بر استفاده از موجودات زنده يا بخشي از آن ها براي توليد فراورده هاي ويژه اي دلالت دارد . سرآغاز بيوتكنولوژي تقريبا به 10 هزار سال پيش برمي گردد ، زماني كه مردم دانه هاي گياهاني را كه داراي ويژگي ها و صفات بهتري بودند براي كاشتن در سال هاي بعد گردآوري مي كردند. شواهد و مدارك موجود نشان مي دهد كه بابلي ها ،مصري ها و رمي ها كار انتخاب گونه ي بهتر را براي اصلاح نژاد دام انجام مي دادند.
كلمه ي بيوتكنولوژي اولين بار توسط كارل اركي(مهندس بلغاري)در سال 1919 به كاررفت . در آن زمان منظور از اين كلمه همه ي كارهايي بود كه با استفاده از موجودات زنده،فرآورده هايي از مواد خام اوليه به دست مي آمد. بيوتكنولوژي علمي بود كه در آغاز سده ي بيستم ، كشاورزي و صنعت را در كنار هم آورد . بعد ها اطلاعات بدست آمده توسط دانشمندان مختلف درباره ي ساختار سلول زيست شيمي(بيوشيمي)و وراثت،درهاي تازه اي را به روي بيولوژي مولكولي مدرن و بيوتكنولوژي باز كردند. تعريف رسمي بيوتكنولوژي كه تمام بخش هاي دولت كانادا از آن استفاده مي كنند،عبارت است از :كاربرد علم و مهندسي در استفاده ي مستقيم و غير مستقيم از موجودات زنده،بخشي از بدن موجودات زنده يا فرآورده هاي آن ها در شكل طبيعي يا تغيير يافته آن ها . بيوتكنولوژي توانايي تغييرويژگي هاي ژنتيكي موجودات زنده را به طريقي بي سابقه فراهم مي سازد. اين تكنيك با پتانسيل زيادي كه براي حل مشكلات بشري مانند بيماري ها ، فقر ، گرسنگي ، آلودگي و ...دارد، به عنوان برجسته ترين نشانه ي پيشرفت بيولوژي از زمان مشاهدات مندل در زمينه ي ژنتيك گياهي يا كشف آنتي بيوتيك ها به شمار مي رود .
هدف مهم بيوتكنولوژي مدرن اين است كه سلول زنده را به ايفاي نقشي سودمند و ويژه به طريقي قابل كنترل و قابل پيش بيني وادار كند . اين وظيفه ممكن است تخمير قند براي ساختن الكل،يا توليد ماده اي كه موجب قرمزي رنگ گل ها مي شود ،يا ماده ي شيميايي كه بر عفونت باكتريايي غلبه مي كند ، باشد. بيوتكنولوژي در كشاورزي ،دامداري ، بهداشت،توليدغذاو.....كابرد پيدا كرده است.
5) نقش تنوع زیستی به عنوان دستمایه اصلی بیوتكنولوژی در امنیت غذایی
پیش بینی می شود تا سال 2030 جمعیت انسانی در سراسر جهان بیش از 50% رشد كند. در گذشته جهت تامین افزایش تقاضا برای مواد غذائی هم از طریق اصلاح نژاد دامها و هم از طریق برداشت بیشتر از زمین های كشاورزی ضمن افزودن مواد غذایی بیشتر به این زمین ها بدست می آمد. اما اینكه در آینده بتوان با افزایش مواد غذایی بیشتر به زمین های كشاورزی برداشت بیشتری از این زمین ها داشته باشیم به سختی قابل پیش بینی است. امنیت غذایی از جمله مباحث جهانی است بر مفهوم دسترسی به غذای كافی برای تمام مردم در تمام اوقات به منظور زندگی سالم و فعال. اخیرا لغت كشاورزی پایدار به صورت روز افزون تری مورد استفاده واقع می شود. مفهوم تنوع زیستی پایدار نیز در این راستا به عنوان یك هدف مطلوب مطرح می گردد و دلالت بر حفظ تنوع گیاهی و دامی موجود و یا بهبود آن دارد. به طور كلی واژه ذخائر در كشاورزی به دو مفهوم مورد استفاده قرار می گیرد.
1- ذخائر داخلی مانند خاك، آب، گیاهان و دامهای بومی
2- ذخائرخارجی كه از خارج وارد سیستم می شود مانند كودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی
تنوع زیستی به گوناگونی اشكال حیات بر روی كره زمین( در سه سطح اكوسیستم، گونه و ژن) و بر هم كنش این عوامل اطلاق می شود. در دهه اخیر با افزایش روند نابودی محیط زیست در سطح جهان توجه متخصصان به مسئله تنوع زیستی معطوف شده است. حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیكی ارزشمند در كشاورزی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. منابع ژنتیكی در حقیقت ماده خام و دستمایه اصلی پژوهشگران برای تولید فرآوردهای زیستی می باشد كه بدون آن فن آوری زیستی دستاوردی نخواهد داشت. بنابراین به موازات گسترش فنون بیوتكنولوژی حفاظت ذخائر ژنتیكی را باید به عنوان سرمایه و ثروتی كه روز به روز ارزش بیشتری پیدا می كند در راس اولویتهای تحقیقات قرار داده و با یك برنامه ملی و همه جانبه امكان حفاظت و بهره برداری هر چه بهتر از ژنهای موجود در تنوع زیستی موجود كشور را در برنامه های فن آوری زیستی موجود در كشور را فراهم نمود
6) تنوع زیستی جانوری:
در سراسر جهان بیش از 30 سال است كه بانكهای ژن برای نگهداری تنوعهای ژنتیكی گیاهان وجود دارد و این در حالی است كه فقط در چند كشور از جهان است كه بانكهای ژن برای دامهای مزرعه ای وجود دارد، یك بنیاد علمی برای ایجاد بانك ژن دامهای مزرعه ای برای اتحادیه اروپا بسیار ضروری است. همانطور كه اختلافاتی در بین دامها از نقطه نظر میزان تولید و صفات كیفی آنها میتوان مشاهده نمود، در زمینه سلامتی و تولید مثل و صفات ظاهری بدن آنها نیز این اختلاف را میتوان دید. این اختلاف ظاهری در نتیجه اختلاف در توان ژنتیكی و مدیریت در این دامها بوجود می آید. بر اساس آمارهای موجود در سطح جهان بیش از 50 درصد مهره داران در دسته جانوران در خطر انقراض قرار گرفته اند. از سال 1600 تا كنون حداقل 800 مورد انقراض گونه های جانوری به ثبت رسیده است. تنوع زیستی یك عامل اساسی و مورد نیاز برای جمعیتها در جهت تكامل و مقابله با تغییرات محیطی و مهمترین عامل جلوگیری از انقراض موجودات زنده و حفاظت از تنوع زیستی محسوب می شود و كاهش آن اغلب سبب كاهش قدرت تولید مثل و ماندگاری میگردد. پهنه جعرافیایی گسترده و تنوع اقلیمی كم نظیر و موانع طبیعی گوناگون سبب شده است تا در طول زمان تنوع ژنتیكی بی نظیری در كشور ایجاد و تثبیت شود و كشور ایران در زمره مناطق منحصر به فرد از لحاظ تنوع زیستی قرار گیرد. تنوع شرایط اقلیمی و به تبع آن انتخاب طبیعی در سالیان متمادی سبب تولید حیواناتی شده است كه از نظر ژنتیكی كم نظيرمحسوب می شود. بر طبق گزارشات سازمان خواربار جهانی ملل متحد ایران از جمله مناطقی است كه كمتر دستخوش تعییرات در زمینه ذخائر ژنتیكی دام و طیور بوده است.گونه های نادری مانند یوز پلنگ و گورخر آسیایی، گوزن زرد ایرانی و سیاه خروس و قرقاول نمونه هایی از تنوع ژنتیكی جانوران ایران هستند . آنچه مهم و قابل تامل است این كه تنوع موجود در دامهای بومی یك امر كاملا منحصر به فرد و بسیار ارزشمند می باشد و به هیچ وجه قابل جایگزین شدن نیست زیرا اگر چه بیوتكنولوژی جدید می تواند در اصلاح نژادها كمك كند ولی هرگز قادر به ایجاد تنوع از دست رفته نیست. در همین زمینه یك تهدید جدی برای از بین رفتن تنوع زیستی و ذخائر ژنتیكی وجود دارد و آن ورود دامهای خارجی به یك كشور است . نباید فراموش كرد كه نژادهای بومی اگر چه علارغم تولید كمی و ذهنیت منفی كه در موردشان ایجاد شده دارای مقاومت بالا و سازگاری مناسب نسبت به شرایط محیطی می باشد.

7) تنوع زیستی گیاهی:
منابع ژنتیك گیاهی از ارزشمندترین ذخایر هر كشوری محسوب می گردند. ایجاد ارقام گیاهی با عملكرد بالا به منظور دستیابی به امنیت غذایی منوط به دسترسی به این منابع می باشد. ایران دارای یكی از غنی ترین منابع ژنتیكی گیاهی دنیاست كه بیش از 8000 هزار گونه تخمین زده می شود.. كشور ما به ویژه بعنوان یكی از مراكز اصلی پیدایش و تنوع گیاهان زراعی نظیر گندم، جو، یولاف، چاودار، نخوذ، عدس، گلرنگ و بسیاری از درختان میوه، گیاهان علوفه ای و سبزیجات و گیاهان زینتی و دارویی به شمار می رود. حفاظت، شناسایی و استفاده پایدار از این تنوع ژنتیكی فوق العاده كه در منابع ژنتیكی ایران مشاهده می شود برای موفقیت هر برنامه بهنژادی و یا بیوتكنولوژی گیاهی امری حیاتی است. تنوع ژنتیكی موجودات زنده سرمایه گرانبهایی است كه طی قرون و اعصار پدیده آمده و حاصل تجربه ای بسیار طولانی از برهم كنش ژنوتیپ و محیط می باشد كه از زمانهای گذشته به نسل كنونی به ارث رسیده است
8) عوامل مؤثر در گسترش بيوتكنولوژي:
نخستين و مهمترين عامل گسترش روز افزون بيوتكنولوژي ،عامل پول و سرمايه بوده است . سرمايه گذاري در بيوتكنولوژي به شكيبايي نياز دارد و ممكن است سال ها طول بكشد تا سود اين سرمايه گذاري بدست آيد . براي آن كه فراورده هاي بيوتكنولوژي به ويژه در زمينه هاي پزشكي و كشاورزي به مرحله ي توليد برسند . مدت زيادي طول ميكشد . ولي سرمايه گذاري هاي اوليه در اين زمينه به موفقيت رسيده وشروع به بازدهي كرده اند . نكته ي بعد اين است كه بيوتكنولوژي تنها فرآورده توليد نمي كند بلكه نوعي از خدمات صنعتي ،درست مانند صنايع ماشين سازي و صنايع توليد رايانه است . نكته سوم اين است كه حمايت دولت از بيوتكنولوژي لازم و ضروري است . ريشه شركت هاي بيوتكنولوژي در فعاليت پژوهشي و مراكز دانشگاهي است . نكته ي چهارم اين است كه سرمايه ي لازم براي تأسيس شركت هاي بيوتكنولوژي نه تنها از طريق دولت ،بلكه به وسيله ي بخش هاي خصوصي تأمين مي شود .
9) نقش بيوتكنولوژي در امنيت ملي:
بي ترديد بيوتكنولوژي يكي از محورهاي اساسي توسعه در بسياري از كشورها قلمداد شده و در تنظيم راه كارها و برنامه هاي ملي توجه جدي به آن معطوف گرديده است . چنان چه دانش بيوتكنولوژي مورد حمايت قرار گيرد و بر اساس برنامه ريزي ويژه اي به گونه اي درست گسترش يابد ، نقش مهم و ارزنده اي در جنبه هاي مختلف امنيت ملي مانند امنيت غذايي ، امنيت بهداشتي ، امنيت محيطي و ....خواهد داشت . جمعيت جهان به سرعت در حال افزايش است يعني تا سال 2030، 2 ميليارد نفر به جمعيت جهان افزوده خواهد شد . براي تغذيه ي چنين جمعيتي بايد توليد غذا 50% ميزان فعلي افزايش يابد . بعضي ها بر اين باورند كه كمبود مواد غذايي در برخي كشور ها در نتيجه ي توزيع نادرست آن است . اگر جهان نتواند بر عليه گرسنگي و فقر اقدامي به عمل آورد ، تا سال 2025، 4ميليارد نفر از مردم كره ي زمين ناگزير بايد با درامدي كمتر از 2 دلار در روز زندگي كنند و بيش از 2 ميليارد نفر در بدترين شرايط فقر خواهند بود . علت اصلي مرگ و مير در نيمي از 12 ميليون كودك زير 5 ساله شرايط اي كه هر ساله در كشور هاي در حال توسعه از بين مي روند ، كمبود مواد غذايي است . پيش بيني شده است كه در سال 2030 وقتي جمعيت جهان به بيش از 8 ميليارد نفر برسد ، نياز غذايي مردم دنيا 3 برابر برايند زمين هاي كشاورزي فعلي خواهد بود . امروزه تنها راه حل استفاده از زمين هاي كشاورزي كمتر و توليد فرآورده ي بيشتر با به كارگيري علم بيوتكنولوژي است . استفاده از ابزار هاي بيوتكنولوژي كشاورزي ،مانند روش هاي كشت سلول اندام هاي گياهي و.....كمك بسياري به برنامه هاي توسعه ي گياهان زراعي كرده است . بيوتكنولوژي زمان و هزينه ي توليد انواع جديد فرآورده هاي زراعي را كوتاه
مي سازد .
10) نقش بيوتكنولوژي در توليد غذاهاي جديد :
نان ، پنير،آب جو،ماست و سركه فرآورده هاي رايج بيوتكنولوژي است كه امروزه با جديدترين روش ها توليد مي شوند. برخي از ميكروارگانيسم ها مانند Vegemite خود قابل خوردن اند . ويتامين هاي و براي سالم بودن ضروري اند . اين ويتامين ها هم به عنوان دارو و هم افزودني غذايي استفاده مي شوند .
بيوتكنولوژي مي تواند به توليد فرآورده هاي جديد حيواني كمك كند . براي مثال بيوتكنولوژي مي تواند به اصلاح تركيب شير يا چربي موجود در گوشت ياري دهد . بيوتكنولوژي قادر به توليد غذاهايي با خاصيت دارويي است . اين غذاها نوتريسويتيكال ناميده مي شوند مانند غذاهايي كه با بيماري هاي معده و روده مقابله مي كنند ، غذاهاي شبه شير و..... هم اكنون در بسياري از كشورهاي در حال توسعه،سرمايه گذاري در اين زمينه صورت مي گيرد و نيروهاي با استعداد زياد براي به كارگيري ابزار جديد بيوتكنولوژي وجود دارد .

منابع:
• چكيده نامه ي علوم و صنايع غذايي ، دكتر پروين زنده ،فهيمه ي لولاگر، خديجه خوش طينت،
احمد كرباسي ، رقيه رمضاني ، دانشكده ي كشاورزي شيراز ، انتشارات انستيتو تحقيقات تغذيه اي و صنايع غذايي كشور 1375
• نشريه علمي خوشه شماره ي 11
• نشريه علمي بيوتكنولوژي ، سال هفتم ، شماره ي 20 ،1386
• بيوتكنولوژي ميكروبيولوژي صنعتي ، ترجمه ي دكتر علي مرتضوي و ...، انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد1376
• بيوتكنولوژي ، دكتر محمدحسين صنعتي ، نسرين سادات اسمعيل زاده ، انتشارات مركز ملي تحقيقات مهندسي ژنتيك و تكنولوژي زيستي1380